Vicdani ret; bireyin savaş karşısında geliştirmiş olduğu kişisel bir tavırdır ve bu anlamda genelde toplumsal zorunlulukların en temeli olarak görülen, kişinin kendi ülkesini savunması ile de çakışır. Bu karşıtlık, savaşların ortaya çıktığı tarihin ilk evrelerinden beri görülmektedir.
“Dünyanın ilk bilinen vicdani retçisi Maximilian‘dır. Kuzey Afrika da Numidiya ülkesinden 21 yaşında bir genç, M.S. Roma ordusuna çağırıldığına inatla askeri servise katılmayı reddetti ve Romalılar tarafından idam edildi.”(1) Tarihin bilinen bu ilk örneğinde de olduğu gibi karşı çıkışların ilk gerekçesi, genel olarak, dinlerdeki “insan yaşamını sona erdirmenin kötü olduğu” inancına dayanmıştır.) Askerlik yemininde “imparator devletin başıdır” şeklindeki ifadeden dolayı Yahudiler Roma ordularında asker olmayı reddettiler. Bu nedenle de Roma, onları askerlikten muaf tutmuştur.
Ancak bütün bunlara ve hatta tanrının “öldürmeyiniz” emrine rağmen Yahudilik de aynı İslamiyet gibi pasif bir geleneğe sahip olmamıştır. Budizm de savaşa karşıdır ve güce karşı hiç bir direnme de göstermediği halde, vicdani reddin kökleri esas olarak Hristiyan pasifizmine dayanır. İlk Hristiyanlar Roma ordusunda yeralmışsa da çoğu savaşı reddetmiştir ve bu anlamda ilk vicdani retçilerdir.
Ancak, Roma’nın Hristiyanlığı kabulü ile 4. yüzyıldan itibaren kilise “adil savaş” kavramını kabul etti ve bu durum, 16. yüzyıl başlarında Protestanlığın bazı mezheplerinin İncil’I yeniden yorumlayıp, adil savaş doktrinini reddetmelerine ve askerliğe, savaşa karşı çıkışlarına kadar sürdü. Allahın içindeki ışığın tüm insanların içinde parladığını söyleyen Quaker’lar gibi Menonitler ve Bretenler en bilinenleriydi. Monarşiler büyük ölçüde, para ya da yerine asker gönderme gibi bir takım yollar bularak bu mezheplerle anlaşma yollarını da bulmuşlardır. Örneğin Polonya’da Menonitlerin durumu resmileştirilmiştir.
17.yüzyıl başlarında Avrupa’dan Amerika’ya yönelen göçlerde bu mezhepler önemli ölçüde yeralmışlardır ve hatta yeni kıtanın onlara sunduğu özgürlük ortamından dolayı bu yönde yoğun bir göç de yaşanmıştır. Bir çok kolonide etkin olup, askere gitmeme tavrını ortaya koyan bu topluluklara karşı korkutma, hapse atma, mal ve mülklerine el koyma gibi bir takım yaptırımlar sonuç vermeyince kısa sürede uyum sağlanmış, para ya da yerine asker yollama gibi yöntemlerle varlıkları ve davranışları meşrulaşmıştır. Öyleki bu meşruiyet vicdani reddin bugüne gelmesinde çok önemli bir evre oluşturmuştur.
Ancak 18.yüzyılın sonlarından itibaren hızla gelişen kapitalizm-ulusdevlet-zorunlu askerlik süreci “askere gitmeme” tavrında da önemli bir farklılık yaratmıştır. 1.Dünya Savaşı’nda, politik bir nitelik kazanmış, özellikle dönemin, hümanist, sosyalist, anarşist düşünür ve politikacıları tarafından bir emperyalist paylaşım savaşı olarak adlandırılan savaşa karşı önemli bir mücadele aracı olmuştur. Öyleki silah taşımaya ve orduda yer almak istemeyenlere “vicdani retçiler”, ‘Konçiler(conchies)’ denmesi bu dönemde ortaya çıkmıştır. İngiletere’de binlerce genç bu nedenle hapsedilmiş, Almanya’da akıl hastanelerine kapatılırken, Fransa’da 20 yıl, Rusya’da 4-6 yıl hapis cezalarına çarptırılmışlar ya da kurşuna dizilmişlerdir. Bu gelişme karşısında 1916 da İngiltere’de, anglo-Amerikan ülkelerde ve kuzey avrupa ülkelerinde dini gerekçeli olarak askere gitmeme yasal olarak kabul edilmişti. ABD’de Wilson, orduda bir de silahsız kuvvetler kurmuş bir kısmını da tarımda çalıştırmıştır. 1921 yılında WRI (War Resisters International – Uluslararası Savaş Karşıtları) kuruldu. WRI daha sonra yerel savaş karşıtı örgütlerin ve vicdani red örgütlerinin uluslararası çatısı haline geldi.
2. Dünya savaşı boyunca da çoğunlukla dini gerekçeli vicdani ret bir takım zorluklar ve kısıtlamalarla da olsa kabul görmüş ve çeşitli uygulamalar gerçekleştirilmiştir. Gerek savaşın farklılığı ve gerekse de bir önceki savaşa muhalif olup askere gitmemeyi önemli ölçüde destekleyen sosyalist ve anarşist güçlerin bu savaşta taraf olmalarından dolayı politik özellikli vicdani reddin pek bir gelişmediği görülür.
2. Dünya savaşı sonrası ABD ve İngiltere’de vicdani ret tanımında ve alternatif sivil servislerin kurulmasında yaşanan gelişmelerin sonucunda 1963 de İngiltere’de, 1973’de ABD’de zorunlu askerlik kaldırılmıştır. Özellikle Vietnam Savaşı’na karşı geliştirilen Savaş Karşıtı çalışmalarla vicdani retçilerin sayısında yaşanan büyük artış bu değişimi zorunlu kılmıştır. En büyük gelişme ise Almanya’da yaşanmıştır. Nazi deneyiminden sonra 1949’da vicdani ret hakkı yasalaşmış, 1959’da çıkan kanunla da; “devletler arasındaki silahlı karmaşaya karşı olan her kişi” alternatif sivil servislerde yer alacaktır ve eğer ki kişi isterse, silahsız serviste de çalışabilecektir denmiştir. Bu en ileri yasal uygulamaydı.
Gelişen süreçte bugün AB üyesi bütün ülkelerde ve Avrupa Konseyine üye 46 ülkeden de yalnızca Türkiye, Azerbaycan ve Belarus dışında bütün ülkelerde vicdani ret yasalarda yer almış durumda. (2)
Güney Amerika ülkelerinde de 2. Dünya Savaşı sonrası vicdani ret hakkı ve zorunlu askerliğin kaldırılmasına geçiliyor. Bugün Şili, Venezuella ve Peru’da vicdani retçilerin başı beladan kurtulmuyor. Brezilya ve Kolombiya gibi ülkelerde ise bir çok muafiyet, diğer ülkelerde ise yasal düzenlemeler var. (3)
Bugün dini gerekçelere dayalı vicdani ret hemen hemen yalnızca, 1870 de ABD’de kurulmuş olan Yahova Şahitleri(yada Yahova Şehitleri) adı verilen grup tarafından sürdürülmektedir. İnanışları gereği hiç de pasifist olmayan bu grup, bir çok ülkede, çeşitli biçimlerle de olsa askerlik yapmamak için direnmeyi sürdürmektedir.
Vicdani ret tarihi savaşa, eline silah almaya, başkalarını öldürmeye karşı insanların, öncelikle dinsel olarak ama sonrasında politik ve ahlaki bir tercih olarak ortaya koydukları tepkinin de tarihi olmuştur. Dinlerin ortaya çıkışlarında, taşıdıkları adalet ve eşitlik arama iddiaları çok geçmeden düzenle bütünleşme sonucu yok olmuş ve dolayısıyla da vicdani ret çoğunlukla da politik bir tercihe dönüşmüştür. Bu tercih; yaşanan büyük savaşlardaki yıkımlara, geliştirilen atom gibi kitlesel yokedici silahlara, kanla beslenen silah üreticilerinin zenginliğine vb duyulan tepkilerin sonucunda, “amasız” ve “fakatsız” bütün savaşlara karşı çıkmak şeklinde her geçen gün daha da gelişmektedir.
BM, AGİT (Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Örgütü), AK (Avrupa Konseyi), AB (Avrupa Birliği) gibi uluslarası örgütler tarafından da benimsenmiş, üyelerine bu yönde yasal düzenlemeler yapmaları ve uygulamalarda da özenli olmaları konusunda sürekli uyarılar yapar olmuşlardır.
Bu süreç vicdani ret hareketini günümüzde daha da geliştirmiştir. Örneğin sivil hizmeti de reddeden total retçiler, savaşlarda verilen emirlere insani gerekçelerle uymayanlar (örneğin İsrail’deki refusnikler), zorunlu askerlik uygulamasıyla karşı karşıya olmasalar da antimilitarist bir yaklaşımla vicdani retçi olduklarını açıklayan kadınlar…
Bu anlamda UAÖ(Uluslararası Af Örgütü) vicdani retçiyi şöyle tanımlamaktadır: Vicdani ya da geçerli bağlılığından dolayı silahlı kuvvetlerde görev almayı ya da savaşlarda veya silahlı çatışmalarda doğrudan ya da dolaylı görev yapmayı reddeden kişi. Bu, bütün savaşlara katılmayı reddetmese bile, bir savaşın amaçları ya da yürütülme biçimine katılmadığı için reddetmesini de içerir. Ayrıca UAÖ, vicdani reddini kaydedemeyen ya da kaydetmeyi reddeden ve sivil alternatif hizmetini yapamayan ya da yapmayı reddedenleri de düşünce mahkumu olarak kabul eder. Ayrıca vicdani nedenlerden dolayı askerlik hizmetinden muaf olmayı sağlayacak makul adımları atmasına rağmen izinsiz olarak silahlı kuvvetlerden ayrıldıkları için hapsedilenleri de düşünce mahkumu olarak kabul etmektedir. (Uluslararası Af Örgütü, “9 Aralık Mehmet Tarhan’la Uluslararası Dayanışma Günü” nedeniyle, davayla ilgili kaygı ve tavsiyelerini içeren bir açıklama yaptı. 9 Aralık 2005)
Türkiye
1989 sonunda Sokak Dergisi’nin yapmış olduğu bir kampanya ile vicdani retlerini açıklayan Tayfun Gönül ve Vedat Zencir ilk vicdani retçiler olmuştur. “Halkı Askerlikten Soğutma” madde 155’ten sivil mahkemede yargılanmışlar, Tayfun Gönül 3 ay ceza almış ve cezası paraya çevrilmiştir. Ancak süren savaşa karşılık, 1992 yılında Savaş Karşıtları Derneği’nin kurulması, 6 kişinin toplu ret açıklaması, bir ilk olarak Uluslararası Vicdani Retçiler Buluşması (ICOM)’nın Türkiye’de gerçekleştirilmesi orduyu rahatsız ettiğinden, 8 Aralık 1993 günü HBB kanalında yayınlanan Anten programında SKD başkanı Aytek Özel ve vicdani retçi Menderes Meletli ile röportaj yapmaları nedeniyle program yapımcısı Erhan Akyıldız ve muhabir Ali Tevfik Berber, Genelkurmay Başkanı Doğan Güreş’in emriyle tutuklanıp askeri mahkemede yargılandılar. Özel ve Meletli için tutuklama kararı çıkarıldı. Akyıldız ve Berber tutuksuz yargılandı ve öngörülen en düşük cezaya, 2 ay hapis cezasına çarptırıldılar. 8 Şubat 1994’te Aytek Özel, Ankara’da askeri mahkemeye teslim oldu ve sonrasında 1 yıl 15 gün hapis cezasına çarptırıldı. Bu dava ile sivillerin askeri mahkemede yargılanmasının yolu da açılmış oldu.
1995 yılında vicdani reddini açıklamış olan SKD başkanı Osman Murat Ülke, 7 Ekim 1996 tarihinde TCK md.155’deki “halkı askerlikten soğutma” suçunu işlediği gerekçesiyle, Askeri Ceza Kanunu md.58’de düzenlenen “milli mukavemeti kırma” fiiline dayanılarak tutuklandı.
Askeri emirlere uymadığı için gördüğü baskıları protesto ederek başlattığı açlık grevinin 23.gününde talepleri kabul edildi ve ilk kez bir askeri cezaevinde bir kişi sivil olarak tutukluluğunu sürdürür oldu. İki kez tahliye edilmesine rağmen geri dönüp duruşmalara katılan bu nedenle de tekrar tutuklanan Ülke, toplam 701 gün hapis yattı.
Bu süreçte yaşanan bir başka yenilik ise; Askeri Yargı’nın, “vicdani ret düşüncesinin savunulmasıyla suç işlenmiş olunmadığı, ancak, vicdani retçi olduğunu açıklamanın suç teşkil ettiği”ni açıklamasıydı. Böylece, vicdani ret haber ve yorumları 155. maddeden biraz korunur oldu.
O.Murat Ülke’nin tutukluluğu sırasında başlatılan “15 Mayıs Dünya Vicdani Retçiler Günü” kutlamaları artık her yıl yapılır ve her kutlamada da yeni vicdani retçiler ortaya çıkar oldu.(4) Ancak bütün bunlar görmezden gelindi. Bu kutlamalar, son iki yıldır İstanbul ve İzmir’de, “Militurizm” adıyla yapılan “turistik” gezilerle, militarist yapı ve kurumların da teşhir edildiği antimilitarist bir etkinliğe de dönüştürülmüştür.
18 Ekim 2002 tarihinde askerlik yapmakta iken vicdani reddini açıklayan ve bu nedenle tutuklanan Mehmet Bal, 1 ay tutuklu kaldığı Adana Askeri Cezaevi’nde çeşitli baskılarla karşılaşmış ama tüm yapılanlara, açlık greviyle direnmiştir. Hakkında 155. maddeden 2 yıla kadar hapis cezasıyla açılan davadan beraat ederken, verilen karar da yine bir ilk olmuştur: “Mehmet Bal’ın deklarasyonu ve buna destek mahiyetindeki basındaki yansımalarının demokratik bir hukuk devletinde ifade özgürlüğü bağlamında, askerlik ile ilgili kişisel tercih ve düşüncelerinin açıklanması niteliğinde olduğu, ayrıca bu açıklamaların halkı askerlik hizmetinden soğutmak yolunda telkinatta bulunmaya yönelik bulunmadığı gibi askerlik hizmetini menfii yönde etkilemediği ve elverişli de olmadığı…” Bu kararla; vicdani ret açıklaması yapmanın, yani ben askerlik yapmak istemiyorum demenin suç olmadığı, ancak askerlik yapmayın demenin suç olacağı kabul edildi. Bal’a yapılan işkencelerle ilgili dava da sürmektedir.
PKK üyeliğinden 7 yıl tutuklu kaldığı hapishaneden 18.11.2004 de tahliye olduktan sonra, asker kaçağı olduğu gerekçesiyle götürüldüğü askerlik şubesinde, askeri birlikte ve son olarak da 26 Kasım 2004’de çıkarıldığı askeri savcılık da vicdani reddini açıklayan Halil Savda’da çeşitli baskılara maruz kalmış, 28 Aralık’da çıkarıldığı mahkemede ise tahliye edilip serbest bırakılmıştır. Daha sonra yapılan duruşmasında ise 106 gün hapis cezasına çarptırılan Savda, AİHM’ne de konuyu taşımıştır.
2001 yılında Afganistan’ın bombalanmasına karşı çıkarak vicdani reddini açıklayan Mehmet Tarhan da, 8 Nisan’da İzmir’de gözaltına alınıp, 11 Nisan’da götürüldüğü Sivas’daki askeri birlikte vicdani reddini açıklamış olmaktan dolayı tutuklandı. Eşcinsel olduğunu gizlemeyen ama bu nedenle askerlikten muaf olmayı da reddeden Mehmet, 2 kez “toplu erat önünde emre itaatsizlikte ısrar ve askerlikten sıyırma” suçlamasıyla toplam 4 yıl hapis cezasına çarptırıldı. Ceza askeri yargıtay tarafından “zorla muayene” gerekçesiyle bozuldu. Mehmet’in ve mahkemenin bu konudaki direnciyle Yargıtay Genel Kurulu verilen mahkumiyeti bozarak (toplam 12 ay hapis cezasına çevirdi) 9 Mart 2006’da tahliyesine karar verdi. Mehmet’in askeri cezaevinde maruz kaldığı ve cezaevi yönetiminin de değişimine neden olan işkence, darp, haraç gibi uygulamalar için açılan dava sürmekte. Ayrıca AİHM’ne de başvurulmuş durumda.
Mehmet’in durumunun Askeri Yargıtay Genel Kurulu’nda görüşülmesi sırasında AİHM, Osman Murat Ülke davasında Türkiye’yi 11bin Euro tazminata mahkum etti. Gerekçe; kötü muamele ve aynı suça birden fazla ceza vermenin yanlışlığı üzerineydi. Ancak böylesi bir durumun tekrar oluşmaması için de yasal düzenlemeyi zorunlu görüyordu.
Bugüne kadar gelen bütün tepkilere karşın, Türkiye’nin “özel” öneminden ve “kültürel” yapısından dolayı varolan yasal koşulların değişmeyeceğinde ısrar eden Genelkurmay ve Hükümetlerin tavrı, yine değişmemişse de, bir takım düzenlemelerin (sivil hizmet) yapılabileceği sinyalleri de veriliyor.
Yasalarda yapılabilecek bir sivil hizmet düzenlemesinin; tamamen cezalandırma amaçlı olacağı (çeşitli kurullarda yapılacak sorgulamalar, varolan askerlik süresinden çok fazla süreli sivil hizmet, sivil hizmetin askeri kurumlarda yapılması vb) ve sivil hizmetin bir “angarya” olduğunu düşünen ve reddeden vicdani retçilerin (total retçiler) de olduğu gerçeğinden hareketle bir işe yaramıyacağı da bilinmektedir. Kaldı ki; dünyada da bu tepkiye karşı giderek profesyonel ordulara doğru bir yönelim olduğu görülüyor.
Halkı Askerlikten Soğutma
Vicdani retçiler herhangi bir şekilde tutuklandıklarında, askeri cezaevlerinde askeri emir ve displin altında yaşamaya zorlanır, bu nedenle bir çok baskı ve işkenceyle karşılaşır ama direnirler, askeri mahkemelerde yargılanırlar. Bütün bunların yanında, asker kaçaklarından farklı olarak vicdani retlerini açıkladıkları deklerasyondan dolayı “halkı askerlikten soğutma” gibi bir suçlamayla da karşı karşıya kalırlar. Bu suçlama; geçmişte Askeri Ceza Kanunu madde 155 ile, yeni TCK’da ise 318.madde ile bir takım değişikler geçirmesine rağmen sürdürülmektedir. Kaldı ki bu suçlamadan yalnızca vicdani retçiler değil, vicdani ret ya da benzer bir konuyu ela alıp yazan tüm yazar ve düşünürler de (en son örneği Aktüel Dergisi’ndeki yazısı nedeniyle 3 yıl hapis cezasıyla yargılanacak olan Perihan Mağden olmuştur) karşıkarşıyadırlar.
Askeri Yargı
Yasama, yürütme ve yargıdan oluşan “Kuvvetler ayrılığı” ilkesine dayanan demokrasinin mükemmelliği iddiası, yargının askeri-sivil iki başlılığı ile bir kez daha inandırcılığını yitirmektedir. Asker olmayacaklarını, emir ve komuta sistemine uymayacaklarını her türlü baskıya rağmen direnerek gösteren vicdani retçileri ve halkı askerlikten soğutma ya da başka gerekçelerle sivilleri de yargılayan askeri mahkemeler, emir-komuta ve sicil sisteminin içinde yeralan ve biri de hukukçu bile olmayan üç hakimden oluşan, yargının bağımsızlığının ayaklar altına alınmış olduğu yapısıyla, askerleri bile yargılayamayacak kadar hukuk dışıdır.
Vicdani ret, toplumsal değişime bir çağrıdır
Vicdani ret savaş karşıtı bir tutum olup, bireyin; ahlaki, politik ya da dini gerekçelerle askerlik yapmayı reddetmesidir. Savaş karşıtı olmanın, onun bir unsuru olmamaktan, herhangi bir yapısıyla ilişki kurmamaktan geçtiğini, “savaş çıkmış giden yok” ütopyasının gerçeğe de dönüşebileceğini göstermektedir. O zaferlerle kazanılacak sözde “barış”ların değil, “barışçıl yaşamın” da mümkün olduğunu göstermektedir.
Vicdani ret bir itaatsizlik eylemidir
Vicdani retçi; yaşamını, düşündüğü gibi sürdürmek istemesinin –bütün insanlar gibi kendisinin de- en doğal hakkı olduğunu, bu meşruiyete dayalı olarak, gizlenme gereği duymadan yaşayacağını, açık, anlaşılabilir bir şekilde duyurup, bütün sonuçlarına da katlanacağı bir eylemi seçtiğini gösterir.
Notlar:
(1) The New conscientious objection : from sacred to secular resistance / edited by Charles C. Moskos, John Whiteclay Chambers II. New York : Oxford University Press, 1993. adlı kitaptan yapılmış bir çeviridir.)
Çevirenler: Esmeray Güler, Bekir Fatih Meral, Nail Anıl Cinisli
http://www.savaskarsitlari.org/arsiv.asp?ArsivTipID=2&ArsivAnaID=26239&ArsivSayfaNo=1
Not: Bir “bitirme tezi” olarak vicdani ret konusunu seçen ve bu çalışmaya bağlı olarak yukarıdaki çeviriyi de yapan bu genç arkadaşlara öncelikle teşekkür etmek istiyorum. Vicdani reddin tarihçesine dair bilgilerimin, –bilebildiğim kadrıyla- varolan tek türkçe kaynak olan bu çeviriye dayalı olduğunu ve olabilecek eksik ve yanlışların üzerinde durmaktansa, kavramın tarihsel süreç içindeki değişiminin algılanmasının daha doğru olacağını düşünmekteyim.
(2) Avrupa Birliği Üye Devletlerinde Askeri Hizmet Durumu(Sıarasıyla)
AB Üye Devleti; Zorunlu Askerlik Hizmeti (Yok ise ne zamandan beri); Zorunlu Askerlik Hizmet Süresi; Vicdani Retçiler için alternatif hizmet süresi; Notlar
Avusturya; Evet; 8 ay; 12 ay
Belçika; Hayır (1995’ten beri)
Kıbrıs(Güney); Evet; 26 ay; (Silahsız askerlik hizmeti: 42 ay); Kıbrıs’ta açık bir sivil yapıda alternatif hizmet bulunmamakta
Kıbrıs(Kuzey); Evet; 15 ay; Çeşitli koşullarda bedelli askerlik hizmeti bulunmakta.
Çek Cumhuriyeti; Evet; 12 ay; 18 ay; Zorunlu Askerlik Hizmetinin 2005 sonunda sona ermesi bekleniyor
Danimarka; Evet; 4 ila 12 ay arasında (genel tercih 9 ay); Zorunlu askerlik hizmeti ile aynı süre
Estonya; Evet; 8 – 11 ay; Zorunlu askerlik hizmeti ile aynı süre
Finlandiya; Evet; 180 gün; 395 gün
Fransa; Hayır (2001’den beri)
Almanya; Evet; 9 ay; 10 ay; Alternatif hizmetin süresi Ekim 2004’ten itibaren 9 aya indirilecek.
Yunanistan; Evet; 12 ay; 30 ay
Macaristan; Evet; 9 ay; 18 ay; Zorunlu askerlik hizmetinin 2005 sonunda sona ermesi bekleniyor
İrlanda; Hayır
İtalya; Evet; 10 ay; 10 ay; Zorunlu askerlik hizmetinin 2005 sonunda sona ermesi bekleniyor
Letonya; Evet; 12 ay; 24 ay
Litvanya; Evet; 12 ay; 18 ay;
Lüksemburg; Hayır
Malta; Hayır
Hollanda; Hayır (1996’dan beri)
Polonya; Evet; 12 ay; 18 ay
Portekiz; Evet; 4 ay; 4 ay
Slovak Cum.; Evet; 12 ay; 24 ay
Slovenya; Hayır (2003’ten beri)
İspanya; Hayır (2001’den beri)
İsveç; Evet; 7,5 ay; 7,5 ay
İngiltere; Hayır
Hali hazırda AB Üye Devletlerinden 9 tanesinde zorunlu askerlik hizmeti bulunmamakta olup, 2006 senesine kadar 5 Üye Devlet daha ya zorunlu askerlik hizmeti uygulamasına son verecek veya askıya alacak. Savunmalarını zorunlu askerlik hizmeti gören askerlere dayandıran tüm AB üye devletlerinde askerler, silahların kullanımına dair dini veya ahlaki olarak mücbir sebep göstererek vicdani retçi statüsüne sığınabilir. Birçok AB Üye Devletinde sivil hizmetler, askeri teşkilatlanma çerçevesinin dışında uygulanmaktadır (İspanya ve Slovenya’da zorunlu askerlik hizmetinin sona erdirilmesinden önce olduğu gibi).
Avrupa Birliği Bilgi Merkezi (07.01.2005)
(3) www.bianet.org – Güneş Çelikkol- 21-05-2005
(4) www.savaskarsitlari.org sitesinin “vicdani ret” bölümünde Türkiye’deki vicdani retçilerle ilgili bilgilere ulaşabilirsiniz.
15.04.2006
