Fotoğraf: AKL. Finlandiya’da askere alım karşıtı eylem
19 Ocak 2018
1921’den beridir vicdani retçilere destek veren bir grup olan Uluslararası Savaş Karşıtları için 2012 yılında çalışmaya başladığımda, stratejilerimizi yeniden gözden geçirmeye başlamıştık. Uluslararası standartlara göre vicdani ret hakkı sadece askere alınanlar için değil, gönüllü olarak asker olan profesyonel askerler için de var olmalıdır. Ancak, WRI’nin o güne kadarki çalışmalarının çoğunluğu, kendi seçimleri olmadığı halde asker olmak zorunda kalmış olanları desteklemek şeklindeydi. 2012 önceki yirmi kadar yıl içinde, zorunlu askerlik uygulaması en az yirmi iki ülkede ya askıya alınmış ya da tamamen terk edilmişti.(1) Eğer gidecek bir askerlik kalmamıştıysa, bu durum askere gitmeme mücadelesi verenler için ne anlama geliyordu?
Bu soru halen cevaplanmaya ihtiyaç duyuyor olsa da, son altı yılda fotoğraf oldukça değişti: Norveç zorunlu askerliği kadınları da kapsayacak şekilde genişletti; İsveç herkes için zorunlu askerliği yeniden getirdi; Ukrayna, Gürcistan, Litvanya ve Kuveyt kısa süren bir aradan sonra erkekler için zorunlu askerliği geri getirdi; Katar ve Birleşik Arap Emirlikleri ilk defa zorunlu askerlik uygulamasını başlattı ve 2008 yılında zorunlu askerliği kaldırmış olan Hırvatistan’da da bu uygulamanın yeniden getirileceği konuşuluyor. Zorunlu askerlik bunların üstüne 60’ın üzerinde ülkede daha uygulanıyor. Vicdani retçilere karşı ise farklı uygulamalar yapılmaktayken, vicdani retçilerin çoğu şu anda tutuklu.
Bu makale, zorunlu askerlik uygulamasında son yıllardaki bu geriye gidişe nelerin sebep olduğuna ve bu gelişmelerin pasifist hareketler için ne anlama geldiğine değiniyor.
Bölgesel Güvenlik Durumları Değişiyor
İki bölgede yaşanan zorunlu askerlikle ilgili gelişmeler (Doğu ve Kuzey Avrupa ile Körfez Devletleri) komşu ülkelerden gelen tehditlerle ve devletlerin kendilerine özgü başka sebepleriyle açıkça veya dolaylı olarak meşrulaştırılıyor.
Körfez Devletleri
Fotoğraf kaynağı: uaeinteract.com
Birleşik Arap Emirlikleri’nde zorunlu askerlik uygulaması 2014 yılında başladı. Askerlik hizmet süresi lise mezunları için dokuz ay iken, lise mezunu olmayanlar için iki yıl olarak uygulanıyor. Askerlik kadınlara zorunlu değil ancak kadınlar da gönüllü asker olmaya teşvik ediliyorlar. Ordu; askerliği kadınlara liderlik yetenekleri kazanma, takım ruhu inşa etme ve özgüven yükseltme fırsatı şeklinde pazarlıyor.(2) Birleşik Arap emirlikleri son yıllarda orduya ve donanmaya yatırımlar yapıyor. Stockholm Uluslararası Barış Araştırmaları Enstitüsü’ne göre, Birleşik Arap Emirlikleri 2008-2012 yılları arasında dünyanın dokuzuncu en büyük silah ithalatını yaptı.
Kuveyt’te zorunlu askerlik hizmeti uygulaması, kabinede Mayıs 2015’te geçen zorunlu askerlik yasasını takiben 2017 yılında tekrar başlatıldı.(3) Kuveyt’te zorunlu askerlik 2001 yılında askıya alınmıştı ve o günden beridir yeniden başlatılması periyodik olarak tartışılıyordu.
Zorunlu askerlik uygulaması Katar’da ilk defa 2014 yılında uygulanmaya başlandı. Yeni ulusal hizmet yasası 18-35 yaş aralığındaki erkeklerin iki veya dört ay askeri eğitim almalarını gerektiriyor. Savunma Bakanı Hamad bin Ali Al-Attiyah zorunlu askerliğin Katarlıları “ideal vatandaşlar” yapacağını söyledi.(4) Askerlik hizmeti çağrısına karşılık vermeyenler devlet veya STK’larda çalışamayacak, iş kurma lisansı alamayacak ve iş arayanlar listelerine kayıt olamayacaklar. Sahte belge getirenler veya tıbbı testlere kendileri yerine başkalarını sokanlar bir ay ile bir yıl arasında bir hapis cezasına veya QR20,000 ($5,500) para cezasına çarptırılıyorlar.(5) Katarlı bir yetkili “askerlik hizmeti uygulamasının amacının Katarlı gençlerin kendi ayakları üzerinde durabilmelerini sağlamak” olduğunu söyledi. Benzer söylemler dünyanın her yerinde zorunlu askerlik uygulamasını teşvik etmek için kullanılıyor.
Zorunlu askerlik uygulamasının başlamasını silah alımları takip etti. 2014 yılında Katar, Doha Uluslararası Denizcilik ve Savunma Fuarı’nda (DIMDEX) adeta “alışveriş çılgınlığı yaptı”. Tanklar, helikopterler, savaş gemileri, roketler ve 23.89 Milyar Dolar değerinde top ve ağır silahlar satın aldı. 2007 ile 2012 yılları arasında silah ithalatlarını Kuveyt %175, Birleşik Arap Emirlikleri %63 ve Katar %245 oranında arttırdı.(6)
Körfez Devletleri’ne komşu ülkeler olan Suriye, İsrail, Kıbrıs, Türkiye, Mısır ve İran’da zorunlu askerlik uygulaması yıllardır yürürlükte. Hatta Suriye’de hükumet insanları zorla asker yapmakla suçlanıyor.(7) Bu durum çok sayıda mültecinin ülkeyi terk etme sebebi olara görülüyor.(8) Zorunlu askerlik ayrıca fiili bağımsız Kürt Bölgesi Rojava’da da var ve son zamanlarda bazı kantonlarda vicdani ret hakkı tanınmaya başlandı.
Zorunlu askerlik uygulamasına yeni geçen ülkelerin hepsi yakın komşularıyla problemler yaşıyor. Bu ülkeler IŞİD’in oluşturduğu tehditlere ilaveten, birbirlerinin sınırlarını ihlal eden Irak ile Yemen arasındaki çatışmaların da katkılarıyla askeri gerilimin yüksek olduğu bölgelerde yer alıyorlar.
Rusya’nın yakın komşuları
Fotoğraf: Ukraynalı askerler
Özellikle 2014 yılındaki Ukrayna-Rusya gerginliğinden beridir var olan Rusya’nın askeri hareketliliğini ileri sürerek Litvanya, İsveç ve zorunlu askerliği kaldırldıktan 8 ay sonra Gürcistan zorunlu askerlik uygulamasına yeniden başladı. Birkaç ay önce de Estonya asker sayısını arttırdı ve kadınların da bütün askeri birliklere katılabilmelerine olanak sağladı.(9)
Ukrayna’da zorunlu askerlik 2013 yılında kaldırıldı fakat 2014 yılında tekrar uygulanmaya başlandı. Ukrayna ve Rusya hükumetlerinin sözlü savaşları çok sayıda kişiyi zorunlu askerlikten kaçınma yolları aramaya itti. Resmi olmayan kaynaklara göre Ukrayna/Romanya sınırındaki bütün oteller “askerlikten kaçan Ukraynalı erkeklerle tamamen dolmuştu”. Bu durum Vladimir Putin’in askerlikten kaçan Ukraynalılara desteğini dile getirdiği Rusya devlet medyasında çok kez gündeme getirildi. Ukrayna hükumeti askere alma ile ilgili bir problem yaşamadıklarını belirtti ve Rusya hükumetini askere gitmeyenlerin sayısını abartarak toplu bir propaganda kampanyası ile insanları askere gitmekten soğutmaya çalışmakla suçladı.(10) Askere çağrılan kişiler ancak askerlik kâğıtlarını imzaladıkları takdirde yasal olarak asker yapılabiliyorlar. Durum böyle olunca, askere gitmek istemeyen erkekler kayıtlı oldukları adres dışında bir adreste ikamet ederek askerlik kâğıtlarının kendilerine hiç ulaşmamasını sağlıyorlar. Ukrayna günlük gazetelerinden Segodnya‘nın haberine göre, 6 Kasım 2017’de Kiev ve Lviv’de gece kulüplerine iki polis baskını yapıldı ve askerlik kontrolü yapıldı. Askere gitmesi gereken gençlere kâğıtları teslim edildi. Polisin raporuna göre, Kiev’de 32 genç erkek doğruca askere alma ofisine gönderildi.(11)
İsveç’te 109 yıl boyunca uygulanmış olan zorunlu askerlik 2010 yılında kaldırıldı. Ancak Rusya’nın Kırım’ı işgal etmesinin ardından 2017 yılında tekrar yürürlüğe sokuldu.(12) Bunu takiben İsveç dışişleri politikasında genel bir değişime gidildi. NATO üyesi olmamasına rağmen, 2017 yılında Aurora askeri tatbikatlarına ev sahipliği yaptı.(13) Aurora İsveç’in son 23 yıl içinde yaptığı en büyük savaş tatbikatıydı ve tatbikata çok sayıda NATO ülkesinden birlikler katıldı. 2018 yılında da merkez-sol hükumet tarafından yapılacak askeri harcamalarda ciddi bir yükseliş olması bekleniyor. Önümüzdeki üç yıl boyunca 1 Milyar Dolar’lık harcama öngörülüyor. Savunma Bakanı Peter Hultqvist “bu ekstra para … çevremizdeki dünyaya önemli bir mesaj gönderiyor ve İsveç için de iyidir” şeklinde konuştu.(14) Biz buna katılmıyoruz. Zorunlu askerliğin kaldırılması ile geri getirilmesi arasında geçen yıllarda ordu askere alma hedeflerine ulaşamadı. Geri getirilen zorunlu askerlik uygulamasına kadınlar da dâhil edildi.
Kimler Asker Olabilir?
Yıllar boyunca sadece İsrail, Eritre ve Mozambik’te kadınlar askerlik yapmak zorundaydı. Ancak İsveç’te 2017 yılında, Norveç’te de 2013 yılında kadınlar da zorunlu askerlik uygulaması kapsamına alındı. Bu değişiklik, kadın politikacıların ve ‘cinsiyetten bağımsız askerlik’ çağrısı yapan; “modern, çeşitliliği olan ve farklı insanların, yeteneklerin ve bakış açılarının olduğu bir kuruma ihtiyaç olduğunu” savunan diğer insanların öncülüğünde gerçekleşti. Norveç’te, ordunun büyük olmaması ve gönüllülerin sayısının çokluğundan dolayı oldukça az sayıda erkek askere çağrılıyor. Kadınların zorunlu askerlik uygulamasına dâhil edilmesi bazı feminist örgütlerce protesto edildi.(15) Kadınların dâhil edilmeleriyle orduların doğalarının değişeceği düşüncesinin gerçeği yansıtmadığı, orduların kadınları militarize ederek mevcut erkek egemen kültüre daha da entegre etme işlevi göreceği açıklaması yapıldı.
Kadınların ordulardaki varlıkları son yıllarda birçok orduda arttırıldı. Hem kadınların katıldığı operasyonların sayısı hem de ordularda alabilecekleri görevlerin çeşitliliği arttı.(16)
Silahlı kuvvetlerde fırsat eşitliği ile ilgili sorular içinde boğuşan başka ülkelerde de kadınların ordudaki rolleri üzerine benzer tartışmalar yaşandı. Son zamanlarda ABD’de trans* bireylerin ordudaki rolleri şiddetli tartışmalara konu oldu. Bazıları trans* bireylerin orduya alınmamasını bir ötekileştirme ve ayrımcılık olarak görürken; başkaları ise, her ne kadar Trump’ın duruşu saldırgan nitelikte olsa da, trans toplumun Amerkian militarizmi ve emperyalizmine alet edilmesine izin verilmemesi gerektiğini ve bir yandan trans bireylere karşı yapılan dışlama politikalarını ve saldırıları reddederken, diğer yandan da Amerikan ordusuna destek vermeyi reddetmenin gerekliliğini savundu.(17)
Bu çelişkiler ABD ordusundaki LGBTQ* bireyleri susturmayı amaçlayan ‘Sorma, Söyleme’ politikasının terk edilmesinden birkaç yıl sonra başladı. Bu politikanın terk edilmesi gay hakları tarihinde bir dönüm noktası olarak görüldü. Bazı insanlar ise; Kuir insanların ‘militarist, maskülinist ve homofobik’ bir kurumun toplumun daha çok kesimini içine alması yerine, bu kurumun kapatılmasını talep etmesi gerektiğini savunarak bu kampanyanın amacını sorguladı.
İnanç da bazen askerlikten muafiyet için geçerli sebep sayılabiliyor. Şu anda İsrail’deki ultra-Ortodoks’lar askerlikten muaf bir grup olarak bu haklarını korumakta sorunlar yaşıyorlar. Askerliğe karşı olmalarının temel sebebi savaş karşıtlığı olmasa da, biz WRI olarak onları ‘İsrail ordusunun eşitliği ve vatandaşlığı bahane ederek militarize etmeye çalıştığı insan gruplarından bir diğeri’ olarak görüyoruz(18) ve prensip olarak askerliğe gitmeme mücadelelerine destek oluyoruz. Rusya’da da Yehova Şahitleri ‘ekstremist’ oldukları gerekçesiyle yasaklandılar ve erkek Yehova Şahitleri risk altına girdi. Daha önceden Yehova Şahitleri grubunun bir üyesi olmak doğrudan alternatif hizmet seçeneğinden faydalanma hakkı sahibi olmak anlamına geliyordu. Şu an ise, askere alma ofisleri çok sayıda kişinin alternatif sivil hizmet talebini geri çeviriyor.(19)
Bazı devletlerde zorunlu askerlik ilk defa uygulanmaya başladığı için marjinal grupların bu ülkelerde askerlikten muaf olup olmayacakları tartışma konusu haline geliyor. Askerlik zamanla saygınlık, hatta vatandaşlık için bir ön koşul haline geliyor. Bu aşılması gereken bir güçlüktür. Bu durum eşitlik olmayan ülkelerde ‘askerlikte eşitlik’ aldatmacası ile bütün insanlara eşit davranıldığını iddia etmenin bir yolu olarak kullanımaktadır. Kuir bireylerin askerlik yapmasından bahsederken ‘pinkwashing’ terimiyle ifade edilen, özellikle İsaril’de geliştirilmiş olan bir yöntemdir.
Sağ-kanat dönüşü
Zorunlu askerlik tehditleri hala sağ tarafından siyasi amaçlarına ulaşmak için kullanılıyor. Çoğu zaman askerlik disiplin ile ilişkilendiriliyor; genç insanlar ‘iyi vatandaş’ olacakları, çok çalışacakları ve itaat edecekleri bir kalıba sokulmaya çalışılıyor. Askerlik; genç nesillerde işsizlik, zevk düşkünlüğü, umursamazlık gibi manevi panik durumlarına da bir çözüm olarak sunuluyor. Geçen sene Tayland’da tanıştığım bir aktivistin dediği gibi: “Askerlik itaat kültürü oluşturma yoludur.”
Son zamanlarda koalisyon hükumetinin ekonomik sorunlarla karşılaştığı Hırvatistan’da bir politika değişikliğinin gerçekleşeceği konuşuluyor. Hırvatistan’da ordudaki asker sayıları arttırılmış ve ülkeyi bir araya getirmek adına zorunlu askerlik uygulaması başlatılmıştı. Muhafazakâr Hırvatistan Demokratik Birliği’nden bir üye: “Ben, Güney ve Kuzey Hırvatistan gibi bölünmeler olmasın diye askerliği destekliyorum” demişti.(20) Şimdi ise askere alma işlemleri askıya alındı. (gelişmeler için çalışma ortaklarımızdan Centre for Peace Studies’i takip edebilirsiniz.)
Bunların bizim için anlamı
Hans Lammerant’ın 2013 yılında yayımladığı ‘The end of conscription and the transformation in war’ isimli şahane makalesinde bahsettiği üzere; uzaktan kumanda edilen savaşların başlaması ve soğuk savaşın bitişi Avrupa’da botlarla toprağa basan askerlerden oluşan ordu türüne duyulan ihtiyacı azalttı. Bu tür ordular şu anda vekâlet savaşlarında veya ‘insani müdahalelerde’ kullanılıyorlar ve iyi eğitimli askerlerden oluşuyorlar. Bazı Avrupa ülkeleri, özellikle İsveç gibi bu tür orduları olanlar, yeni profesyonel ordularını oluşturacak kadar gönüllü insan bulamadıkları için bu akıma uymak istemiyorlar. Bir başka Avrupa ülkesi olan Finlandiya ise zorunlu askerlik uygulamasına ve total retçileri tutuklamaya devam ediyor. Avusturya’da da 2013 yılında yapılmış olan bir referandumda az bir farkla zorunlu askerliğin devam etmesi kararı çıkmıştı.(21)
Küçük profesyonel orduları olan başka ülkelerde de, devletlerin hırsları yüzünden Körfez Ülkeleri’nde olan türden zorunlu askerlik uygulamalarına gidilmesi söz konusu.
Hükumetler farklı motivasyonlarla zorunlu askerlikten faydalanıp ordularını dolduruyorlar. Görülüyor ki (dünya genelinde) durum, yüzyılın başlarındaki gibi zorunlu askerliğin yavaş yavaş terk edildiği görüntüsünden çok karışık bir hale geldi. Hükumetlerin zorunlu askerlik uygulamasını geri getirirken vicdani retçiler için de yasalar çıkarmaları önemli. Bu yasalar en az zorunlu askerliğin terk edildiği zamanlardaki gibi sağlam ama tercihen daha geniş kapsamlı olmalı. Hükumetler tarafından askerlik hizmetine alternatif olarak sunulan sivil hizmetler vicdani ret sebepleri ile uyumlu olmalı, tamamen sivil ve topluma faydalı olmalı, süresi ve doğası açısından cezalandırıcı nitelikte olmamalıdır. Ayrıca, uluslararası yasalara göre bir alternatif hizmet sunma zorunluluğu olmadığı için(22) zorunlu askerlik uygulaması yapan hükumetler, Norveç’te 2011 yılından beri olduğu gibi, vicdani retçileri tamamen muaf da tutabilirler.(23)
Silahlı kuvvetlerin her türünün varlığına karşı olan bizler, vicdani retçilerin haklarının askerlik hizmeti yerine sayılacak bir alternatif üzerinden tanınmasından da memnun değiliz. Orduların birer parçası olmamayı sadece kendimiz için istiyor değiliz. Hiç kimsenin orduların parçaları olmalarını istemiyoruz. Gücü hükumetlerden ve ordulardan geri alan, 1980’lerde ve 90’larda İspanya’da binlerce gence bedenlerini kendi ellerine geri alma gücü vererek, 230 yıl sonra zorunlu askerliğin sona ermesini sağlayan Los Insumisos gibi hareketlerden öğrendiğimiz dersleri hatırlamaya ihtiyacımız var. Hedefleri; zorunlu askerliği uygulanamaz bir noktaya getirip tamamen sonlandırılmasını sağlamak, aynı zamanda zorunlu askerlik kalktıktan sonraki güvenlik politikalarını şekillendirmek ve son olarak İspanya ordusunu tamamen kaldırmaktı.(24) Bugün de görünen bu gerileme karşısında umutsuzluğa kapılmak yerine, birlikte daha yakından çalışmak ve diğer insanların tecrübelerinden çıkarımlar yapmak zamanıdır.
Ayrıca daha fazla zorunlu askerlik aynı zamanda daha fazla vicdani retçi anlamına gelir. Uluslararası Savaş Karşıtları Ağı dünya genelinde vicdani retçiler de dâhil olmak üzere pasifizmi desteklemek için var. 100 yıl kadar bir süredir gruplar Ağ’ımıza katılarak uluslararası dayanışmada bulunuyorlar. Zorunlu askerliğe yeni geçen ülkelerde ortaya çıkacak vicdani retçi gruplarına da destek vermeyi umuyoruz. Militarizm muhtemelen gençlerin otomatikman asker olmalarının beklendiği, savaş hazırlığının her evde ve okulda belirgin bir şekilde yer aldığı ülkelerde en hissedilir şekilde yaşanıyordur. Bu tür ortamlar sıklıkla direniş hareketleri çıkarırlar.
Yazar hakkında bilgi
Hannah Brock Uluslararası Savaş Karşıtları’nda Öldürmeyi Reddetme Hakkı Programı bünyesinde, dünya genelinde hareketlerle birlikte zorunlu askerliğe karşı ve vicdani retçilerin hakları için çalışıyor.
Ayrıca metindeki düzeltmeler için Lyn Setchell’a teşekkürler.
(1) Bulgaristan, Bosna Hersek, Hırvatistan, Çek Cumhuriyeti, Fransa, Almanya, Macaristan, İtalya, Letonya, Makedonya, Karadağ, Polonya, Portekiz, Romanya, Sırbistan, Slovakya, Slovenya, İspanya, İsveç, Fas, Peru ve Arjantin. Bkz. ‘Conscientious Objection in History’, Conscientious Objection: A Practical Companion for Movements.
(2) Uluslararası Savaş Karşıtları, 28 Ağustos 2014, Conscription begins in UAE
(3) Uluslararası Savaş Karşıtları, 7 Ekim 2017, Kuwait: Compulsory military service reintroduced
(4) Doha News, 2 Ağustos 2015, Qatar’s national service program puts new emphasis on military training
(5) Gulf State News, 25 Mart 2014, Qatar: Stiff penalties for dodging conscription
(6) Stockholm Uluslararası Barış Araştırmaları Enstitüsü, 22 Şubat 2017, The state of major arms transfers in 8 graphics
(7) Uluslararası Savaş Karşıtları, 22 Şubat 2016, Syria: citizens conscripted after arrest, children recruited
(8) Deutsche Welle, 8 Haziran 2017, Syrian refugees escaping military conscription face uncertain fate upon return
(9) Estonian World, 3 Ekim 2017, More women to be allowed to serve in the Estonian military
(10) The Guardian, 1 Mayıs 2014, Ukraine reintroduces conscription to counter threat of pro-Russia separatists.
(11) Connection e.V., Criminal proceedings against Ukrainian conscientious objector and journalist may be resumed
(12) The Independent, 2 Mart 2017, Sweden brings back military conscription in face of growing Russia threat
(13) ‘Stop Aurora’ gibi direniş kampanyaları başlatıldı http://stoppaaurora.se/om-oss/
(14) Reuters, 16 Ağustos 2017, Sweden to raise military budget by SEK 8 billion through 2020
(15) Norveç Kadın Hakları Derneği (Norsk Kvinnesaksforening, NKF, Uluslararası Kadın Hakları İttifakı Norveç Şubesi (IAW) ), Kadınların Uluslararası Barış ve Özgürlükler Birliği Norveç Şubesi (WILPF). Bildirilerine buradan ulaşabilirsiniz.
(16) Örnek olarak son zamanlarda Güney Kore: South Korea Herald, Korea to expand women’s role in military
(17) No Justice, No Pride, 26 Temmuz 2017, Trans Liberation, Not US Militarism: Selective Outrage Over Trans Military Ban Obscures Larger Failures to Support Trans Communities
(18) İsrail’de ‘New Profile’ ile çalışan, WRI Yürütme Kurulu üyesi ve aktivist Sergeiy Sandler’dan bir alıntı, Uluslararası Savaş Karşıtları, 29 Ağustos 2014, Palestinian Druze, reservists, conscripts and ultra-Orthodox refuse; Israel attempts to draw in more groups to the military
(19) Uluslararası Savaş Karşıtları, 20 Aralık 2017, Problems with alternative service for Jehovah’s Witnesses after ban
(20) Total Croatia News, 24 Şubat 2016, Croatian Ruling Coalition Wants to Reintroduce Military Conscription
(21) Birçok kişinin, alternatif sivil hizmet seçen kişilerin emeklerinden faydalanan Kızıl Haç gibi kurumların zorunlu askerliğin kaldırılması durumunda zarar göreceğini düşündükleri için zorunlu askerliğe devam etmeyi tercih ettiği söyleniyor. Uluslararası Savaş Karşıtları, 20 Şubat 2013, Austria votes to keep conscription
(22) Kuveykır Birleşmiş Milletler Bürosu, Ocak 2015, International Standards on Conscientious Objection to Military Service
(23) Uluslararası Savaş Karşıtları, 10 Ağustos 2011, Norway: end of substitute service for conscientious objectors
(24) Bkz. Rafael Ajangiz, 1 Ocak 2001, Empowerment for demilitarisation
Kaynak: WRI
Çeviri: VR
