5 Nisan 2022
İnsani bir hak olan vicdani ret, bu üç ülkenin hiçbirinde çeşitli uluslararası kuruluşların ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin talep ettiği şekilde uygulanmamaktadır.
Şöyle ki: Vicdani ret başvurusu hakkı süresiz olarak, yani askerlik hizmeti sırasında veya sonrasında da mevcut olmalıdır. Başvuru kararı bağımsız ve tarafsız olarak verilmeli ve askerlik hizmetinden etkilenen herkese açık olmalıdır. Yanısıra, Alternatif Hizmet, örneğin ağırlıklı olarak daha uzun bir hizmet süresi biçimiyle cezalandırıcı bir niteliğe bürünmemelidir.[1]
Belarus’ta zorunlu askerlik ve vicdani ret
18 ila 27 yaşları arasındaki tüm genç erkekler 18 ay (üniversite eğitimi almış erkekler için 12 ay) askerlik hizmetini tamamlamak zorundadır. Bu hizmetleri sonrasında da yıllık bir yedek askeri tatbikat için çağrılabilirler.
Litvanya merkezli Belarus örgütü Nash Dom, Belarus’ta, mart ayı başlarında, 18 ile 58 yaş arasındaki tüm erkeklerden ilgili makamlara bildirimde bulunmaları istendiğini bildirdi. Başkan Lukashenko 35 bin ilâ 40 bin erkeği askeri hizmete çağırmayı planlamaktaydı. Bu durum, savaşa girmenin bir başlangıcı olabilirdi.
Belarus’ta dini inanca dayalı olmayan vicdani ret mümkün değil.
Belarus rejimi askerlik yapmayı reddeden gençleri, uzun yıllar boyunca hapis ya da para cezasıyla cezalandırdı. Bu tür cezalandırmalara ve takibatlara uğrayanlar arasında, örneğin Yehova Şahidi Dmitry Mozol, Yahudi Mesihi Ivan Mikhailov, dini gerekçesi olmayan pasifist Yevhen Yakovenko ve dini gerekçesi olmayan pasifist Andrei Chernousov vardı.
1 Temmuz 2016’da Alternatif Hizmet Yasası yürürlüğe girdi. Bu yasa sadece dini, pasifist itirazı olan genç erkeklerin Alternatif Sivil Hizmet için başvurabileceğini öngörürken, vicdani retlerini dini olmayan, pasifist sebeplere dayandıran erkekleri bu yasadan faydalanma kapsamına dahil etmemekte.
Bahsi geçen bu Alternatif Hizmet, askerlik süresinin iki katıdır (genel olarak 36 ay ve yüksek öğrenimliler için 24 ay). Askerlik hizmetlerini toplum hizmeti kapsamında, sivil hizmet olarak yapanlar, Alternatif Hizmet yapanlardan daha düşük ücret almaktadır. Ayrıca, askerlik hizmetini tamamlamış olan askerler ve erler de vicdani retçi olarak tanınmaz.
Belarus’ta askerlik hizmetinden ayrılma ve firar, Ceza Kanunu’nun 435, 437, 445, 446 ve 447. Maddelerine uygun olarak cezai işlem görür. Zorunlu askerlikten kaytaranlar, para cezası ya da üç aya kadar hapis cezası ile cezalandırılır. Askerlikten kaçma suçu para cezası verildikten sonra işlenirse, yine para cezası ya da iki yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır. Sakatlık ve başka gerekçelerle firar ya da askerliğini sonlandırma durumu, yedi yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır.
Nash Dom, 2022 Mart ayı ortalarında, Connection e.V.’ye, tahminlerine göre en az 3.000 askerin Beyaz Rusya’dan Litvanya’ya kaçtığını yazdı. [Connection e.V.: International Support of Conscientious Objectors and Deserters- Vicdani Retçiler ve Firar Edenler İçin Uluslararası Çalışma -ç.n.]
Rusya Federasyonu’nda zorunlu askerlik ve vicdani ret
Zorunlu askerlik, 1993 Anayasası’nın 59. Maddesi’nde yer almaktadır. Askerlik süresi on iki aydır. 18 ile 27 yaş arasındaki tüm erkekler askere alınır. Yedek hizmet yükümlülüğü 50 yaşına kadar geçerlidir.
Rusya Federasyonu Anayasası’nın 59. Maddesi, her vatandaşın askerlik hizmetini reddetme hakkını tanır. 2002’de, bu hakkı doğrulayan “Alternatif Kamu Hizmetine Dair” federal yasa kabul edilmiştir. Alternatif Hizmet süresi 18 aydır.
Rus Anayasası bu konuda herhangi bir yasal kısıtlama getirmemesine rağmen, askerlik yapan ya da mesleki olarak asker olan kişiler vicdani ret başvurusunda bulunamazlar.
Bu yasa, vicdani ret başvurusu yapacak olan kişinin, askere çağrı kampanyaları kapsamında belirlenen liste taslaklarının hazırlanmasından altı ay önce, Alternatif Hizmet başvurusunu bir Askeri Komiserlik’e sunmasını zorunlu kılan bir süreci öngörmektedir. Yapılan başvuruların çoğu, belirlenen son tarihin kaçırıldığı gerekçesiyle reddedilir. Yanı sıra, bu başvurular Askeri Komiserlik Komisyonları tarafından değerlendirilmeye alınır.
Askere gitmeyenler ve askerden firar edenler aranır duruma düşer, cezalandırılır. Askere gitmemenin yasal karşılığı, para ve üç ilâ altı ay hapis ya da iki yıla kadar hapis cezalarıdır (Madde 328). Askerden firar, yedi yıla kadar ya da silahlı çatışma veya toplu firar durumunda on yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır (Madde 336). Bir birimden kaçma, altı yıla kadar hapis veya disiplin taburlarında iki yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır (Madde 337).
Ukrayna’da zorunlu askerlik ve vicdani ret
Ukrayna’da zorunlu askerlik 2015 yılında yeniden başlatılmıştır. Askerlik süresi 18 aydır. Başkan Zelensky Hükümeti, 2022 Şubat ayında, 18 ila 60 yaş arasındaki tüm erkeklerin genel seferberliğe uymak zorunda olduğunu duyurdu. Bu yaş grubundaki erkeklerin ülkeyi terk etmesi de yasaklandı.
Ukrayna’da askerlik hizmetine karşı vicdani ret hakkı sınırlı ölçüde geçerli olduğundan ve her birey tarafından kullanılamayacağından, ülkeyi terk etme yasağının ve dolayısıyla seferberliğe uyma yükümlülüğünün getirilmesi Medeni ve Siyasi Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme’nin ihlal edilmesidir.
Bu insanların ülkeyi terk etmelerinin yasaklanması ve dolayısıyla seferberliğe uyma yükümlülüğüne tabi tutulmaları, Medeni ve Siyasi Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme’nin ihlalidir. Sözleşme ihlalinin hukuki sebebi, Ukrayna’da askerlik hizmetine karşı vicdani ret hakkının sınırlı ölçüde geçerli oluşu ve bu hakkın her birey tarafından kullanılamayışıdır.
Ukrayna’da vicdani ret hakkı sınırlı ölçüde geçerli olduğundan ve herkes tarafından kullanılamayacağından, ülkeyi terk etme yasağı ve dolayısıyla seferberliğe uyma yükümlülüğü, tıpkı 2022 Mart ayı başlarında İnsan Hakları ve Uluslararası Hukuk Doçenti Amy Maguire örneğinde görüldüğü gibi, Uluslararası Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi’nin ihlalidir. Bu durum, herkesin “kendi ülkesi de dahil olmak üzere herhangi bir ülkeyi terk etmekte özgür” olduğu içerikli Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 4. Ek Protokolü ile de çelişmektedir.
Ukrayna’da, 1996 Anayasası’nın 35(3) maddesine göre vicdani ret hakkı vardır: “Askerlik hizmetinin ifası bir vatandaşın dini inançlarına aykırı ise, hizmet yükümlülüğü alternatif bir hizmetle yerine getirilmelidir.” Bu kıstas, Alternatif Hizmet Yasası’nın 2. Maddesi’nde daha net bir şekilde tanımlanmıştır. Bu maddeye göre, Ukrayna’da yalnızca hükümet kararnamesinde listelenen on belirli mezhebe ait dini retçiler vicdani ret için başvurabilir: Reform Adventistleri, Yedinci Gün Adventistleri, Protestan Hıristiyanlar, Protestan Baptistler, Pokutnyky, Yehova Şahitleri, Karizmatik Hıristiyan Kiliseleri, Protestan İnançlı Hıristiyanlar, Protestancı Hıristiyanlar ve Krishna-Bilinçli Toplum.
Yani bu madde, en kalabalık mezhebi oluşturan Ortodoks Hıristiyanların askerlik hizmetini reddetme haklarının olmadığı anlamına gelir.
Vicdani ret hakkı, çağrının yapıldığı tarih sonrasında gelen altı ay içerisinde başvuru yapılması gerektiği hükmüyle daha da kısıtlanmıştır. Ayrıca asker ve yedeklerin de başvuru hakkı yoktur.
Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Komitesi, Temmuz 2013’te, Ukrayna’nın Uluslararası Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi kapsamındaki Yedinci Düzenli Raporu’nu gözden geçirir. Komite, askere alınanların vicdani ret hakkının, dini bir geçmişi olmayan ya da başka dinlere mensup olan kişilerin vicdani ret hakkı yönünde de genişletilmesi için herhangi bir adım atılmadığı sonucuna varır ve bu durumdan kaynaklı duyduğu endişeyi ifade eder. Komite, Alternatif Hizmet düzenlemelerinin, inançları ne olursa olsun, dini olsun ya da olmasın tüm vicdani retçilere açık olması gerektiğini vurgular.
Ocak-Kasım 2020 tarihleri arasında, Ukrayna Ceza Kanunu’nun 335-337. ve 407-409. Maddeleri kapsamında vicdani retçilere karşı, 18 kendi kendini yaralama vakası da dahil olmak üzere, 3.361 cezai işlem kaydedildi. Avrupa Vicdani Ret Bürosu’na göre, 2019’da benzer suçlardan, mahkeme yetkileriyle 190 vicdani retçi ve asker kaçağı hapsedildi, 117 kişi tutuklandı, 24 kişi disiplin taburuna alındı ve 380 kişi para cezasına çarptırıldı.
Ceza Kanunu’nun 335. ve 336. Maddelerine göre, askerden firar ve askere gitmemek üç yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır.
Ukrayna Parlamentosu 5 Şubat 2015’te, orduya itaatsizlik, komutana itaatsizlik ya da disiplinsizlik, güç kullanma ve muharebe pozisyonunun terk edilmesi durumlarında özellikle sert önlemler getiren bir yasayı kabul etti. Yasa şöyle diyor: “Bir savaş durumunda, komutan silah kullanabilir ya da ihlali durdurmanın başka bir yolu yoksa, kullanmaları için astlarına emir verebilir”. Yani Newsweek dergisinin ifadesiyle, komutanlar “firarilere ya da itaat etmeyenlere ateş edebilir”.
Uluslararası kararlaştırmalar ve kararlar
Vicdani ret konusu, Birleşmiş Milletler’in İnsan Hakları faaliyeti-kurumları düzeyinde defalarca tartışılmıştır. Burada, İnsan Hakları Komitesi düzleminde kararlaştırılanlar ve kararlar hem münferit durumlarda hem Uluslararası Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi kapsamında ve hem de 22 ve 32 Sayılı Genel Yorumlar kapsamındaki ülke raporlarını incelerken önemlidir.[2]
Ayrıca, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, 2011 yılında; Bayatyan- Ermenistan Davası’nda, vicdani retçinin mahkûm edilmesiyle birlikte Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 9. Maddesi’nin, yani düşünce, vicdan ve din özgürlüğünün ihlal edildiğine karar verir. Ve mahkeme, vicdani ret hakkını da tanır. (Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, 7 Temmuz 2011 tarihli karar, başvuru no. 23459/03).
Yukarıda da açıklandığı gibi, vicdani ret insan hakkı, bu üç ülkenin hiçbirinde çeşitli uluslararası kuruluşlar ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin talep ettiği şekilde uygulanmamaktadır.[3]
Dipnotlar:
[1] Bakınız Laurel Townhead: Askerlik Hizmetine Vicdani Ret Üzerine Uluslararası Standartlar https://quno.org/sites/default/files/resources/QUNO%20Conscientious%20Objection%20%20International%20Standards_Revised%202021_FINAL.pdf ) [2] Bununla ilgili daha fazla bilgi Laurel Townhead’de: Uluslararası Askerlik Hizmetine Vicdani Ret Standartları https://quno.org/sites/default/files/resources/QUNO%20Conscientious%20Objection%20-%20International%20Standards_Revised%202021_FINAL.pdf [3] Rudi Friedrich, Connection e.V. https://www.connection-ev.org/ Internationale Arbeit für Kriegsdienstverweigerer und Deserteure- Vicdani Retçiler ve Firar Edenler İçin Uluslararası Çalışma[proasyl.de internet sitesinde 24 Mart 2022 tarihinde yayımlanan Almanca orijinalinden Ganime Gülmez tarafından Sendika.Org için çevrilmiştir]
Kaynak: sendika.org
